การรักษาวัตถุในพิพิธภัณฑ์

การรักษาวัตุพิพิธภัณฑ์ [1]

สำหรับพิพิธภัณฑ์ที่เน้นโชว์วัตถุโดยเฉพาะวัตถุโบราณ รวมทั้งวัตถุสมัยใหม่(ส่วนใหญ่เป็นจิตรกรรม) ภัณฑารักษ์หรือเจ้าหน้าที่พิพิธภัณฑ์ควรให้ความใส่ใจทั้งเรื่องความปลอดภัยและการรักษาสภาพของวัตถุ ปัญหาของพิพิธภัณฑ์หลายแห่งคือไม่มีคนที่มีความรู้ด้านการอนุรักษ์วัตถุ ทำให้วัตถุเสื่อมสภาพไปกับการเวลาโดยไม่รู้ตัว

- ทำไมต้องอนุรักษ์วัตถุ (เดี๋ยวหาย วัตถุเสื่อมสภาพ คุณค่าวัตถุลดลง ฯลฯ )
- จะแบ่งประเภทของวัตถุได้อย่างไร ( ไม้ กระดาษ เงิน ทอง เหล็ก ผ้า ฯลฯ )
- ศรัตรูที่ทำลายวัตถุคืออะไร (คน แมลง ความร้อน ความชื้น แสง ฯลฯ)
- จะแก้ไขหรือกำจัดศรัตรูได้อย่างร (เก็บในที่ปลอดภัย กำจัดแมลง ทำความสะอาด มีความใส่ใจ ฯลฯ)



การรักษาความปลอดภัย

สิ่งที่ภัณฑ์รักษ์คำนึงถึงอันดับแรกคือ พิพิธภัณฑ์มีวัตถุอะไรบ้าง มีกี่ประเภท จะจัดกลุ่มวัตถุอย่างไร รวมทั้งลักษณะอาคารเป็นแบบไหนอาคารไม้หรือปูน มีการป้องกันการโจรกรรมอย่างไร สถานที่อับชื้นหรือแห้ง เหล่านี้ล้วนเป็นปัจจัยต่อการสูญเสียและเสื่อมสภาพของวัตถุ โดยเฉพาะเรื่องการโจรกรรมเป็นปัญหาสำคัญไม่น้อยเราจะพบว่ามีข่าววัตถุโบราณของวัดถูกโขมยอยู่เสมอๆ

ขั้นตอนที่ 1 การทำทะเบียนวัตถุ
ไม่ว่าวัตถุจะมีมากหรือน้อยอันดับแรกให้ทำการบันทึกว่ามีอะไรบ้าง โดยทำเป็นแบบฟอร์ม ภายในแบบฟอร์มจะอธิบาย ชื่อ ลักษณะ ประเภท การได้มา ประวัติวัตถุ สภาพ ฯลฯ รวมทั้งการถ่ายรูปไว้เพื่อเป็นหลักฐานว่ามีอยู่จริงและสามารถนำรูปมาเปรียบเทียบได้ว่าวัตถุมีการเปลี่ยนแปลงไปอย่างไร อาจมีการเสื่อมสภาพจะได้หาวิธีแก้ไข (ดูตัวอย่างทะเบียนวัตถุในหน้าถัดไป)

ขั้นตอนที่ 2 การอนุรักษ์วัตถุโบราณ
วัตถุทุกชิ้นล้วนมีการเสื่อมสภาพ การอนุรักษ์หมายถึงการรักษาให้วัตถุมีความคงสภาพอย่างให้ได้นานที่สุดหรือคงสภาพอย่างถาวร




สาเหตุของการชำรุดเสื่อมสภาพ

1. คน เป็นศัตรูสำคัญที่จะทำให้วัตถุชำรุดทั้งทางตรงและทางอ้อม เช่นการสัมผัส การขโมย การอนุรักษ์ไม่ถูกวิธี เป็นต้น
2. สภาวะภูมิอากาศ เช่น แสงสว่าง ความร้อน อุณหภูมิ ความชื้น และความไม่บริสุทธิของอากาศ
3. แมลง วัตถุที่แมลงชอบกัดกิน เป็นประเภท กระดาษ ไม้ ผ้า ใบลาน แมลงที่พบมี ปลวก มอด ตัวสามง่าม หนอนหนังสือ เป็นต้น
4. จุลินทรีย์ ทำให้เกิดเชื้อรา จะเกิดขึ้นกับวัตถุประเภท กระดาษ ผ้า เมืออยู่ในที่มีความชื้นสูง ส่วนหนัง กระดูก งา จะเกิดแบคทีเรียเมื่ออยู่ในความชื้นสูง
การจัดเก็บ
1. ควบคุมสภาพแวดล้อม
แสง ควรใช้แสงสว่างน้อยที่สุดหรือไม่ควรส่องแสงไปที่วัตถุโดยตรง
พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติได้ขึ้นชื่อเรื่องการอนรักษ์โบราณวัตถุ
ความร้อนและอุณหภูมิ ความร้อนจะทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงทางกายภาพ เช่น สีซีด เหลือง กรอบ ขาดความแข็งแรงเป็นต้น
ความชื้น ที่เป็นปัญหามากที่สุดคือทำให้เกิดเชื้อรา ความชื้นที่เหมาะสมอยู่ระหว่าง 50-60 % RH
2. แมลง สามารถแก้ไขได้ด้วยการอบ การใช้สารเคมี การป้องกันเช่นการใช้ลูกเหม็น ตะไขร้หอม ควรทำความสะอาดฝุ่นละอองออกให้หมดเพราะอาจมีไข่แมลงติดมาด้วย เมื่อมีอุณหภูมิที่เหมาะสมจะเกิดการฟักเป็นตัว ปลวกเป็นศัตรูที่อันตรายที่สุดกินทั้งไม้ กระดาษ และผ้า
3. จุลินทรีย์ มีเชื้อราและแบคทีเรีย เมื่อมีเชื้อราเกิดขึ้น ต้องหาทางกำจัดออกด้วยวิธีที่เหมาะสม และอบฆ่าเชื้อราด้วยสารเคมีที่เหมาะสม แต่แนะนำให้ปรึกษานักอนุรักษ์ที่มีประสบการณ์
4. เลือกวัสดุที่เหมาะสม วัสดุที่สัมผัสกับวัตถุควรปราศจากกรด เช่นการสัมผัสวัตถุควรใช้ถุงมือผ้าเพราะมีค่าความเป็นกรดน้อย และการห่อวัตถุควรใช้กระดาษสาหรือวัตถุไร้กรดอื่นๆ
5. สถานที่จัดเก็บต้องปลอดภัยจาก โจรกรรม อุทกภัย อัคคีภัยหรือภัยพิบัติอื่น ควรมีแผนการรองรับเมื่อเหตุการณ์ดังกล่าวด้วย
6. จัดเก็บตามประเภทของวัตถุ เมื่อทำทะเบียนวัตถุแล้ว ควรจัดเก็บให้เรียนร้อยในลักษณะที่ง่ายต่อการค้นหาและการควบคุมสภาพแวดล้อม




มีแอร์กับไม่มีแอร์ อย่างไหนดีกว่ากัน

ถ้าเปิดแอร์ต้องเปิดแอร์ทั้งวันไม่เช่นนั้นอุณหภูมิจะไม่คงที่ หรืออุณหภูมิมีลักษณะต่างกันมากระหว่างปิดแอร์กับเปิดแอร์ ผิดธรรมชาติของวัตถุทำให้เสื่อมสภาพเร็ว แต่คงเป็นไปได้ยากถ้าจะให้เปิดแอร์ทั้งวัน พิพิธภัณฑ์ที่มีแอร์ส่วนใหญ่จะปิดแอร์ตอนหมดเวลาราชการ ด้วยระเบียบทางราชการและงบประมาณที่จำกัดทำให้เปิดแอร์ทั้งวันไม่ได้
การอนุรักษ์แบบธรรมชาติกับการอนุรักษ์แบบเปิด-ปิดแอร์ แบบไหนจะดีกว่ากันเมื่อคำนึงถึงสภาพภูมิอากาศในเขตร้อนชื้นอย่างไทย




การอนุรักษ์ด้วยการทำระบบพิพิธภัณฑ์ดิจิทัล

ดิจิทัล คือ การนำข้อมูลที่เป็น “อนาล็อค มาแปลงเป็น ดิจิทัล” เช่นการถ่ายภาพวัตถุ หลังจากที่ได้ภาพวัตถุแล้วก็นำภาพมาเก็บไว้ในคอมพิวเตอร์ แต่การเก็บไว้อย่างเดียวไม่ใช่พิพิธภัณฑ์ดิจิทัล พิพิธภัณฑ์ต้องนำเสนอสิ่งเหล่านั้นออกสู่สายตาสาธารณชนผ่านทางสื่อดิจิทัล เช่น เว็บ ซีดี เป็นต้น


[1] เนื้อหาหลักได้มาจากโครงการอบรมการอนุรักษ์โบราณวัตถุเชิงปฏิบัติการ และเอกสารประกอบการบรรยาย ณ สยามมิวเซียม วันที่ 25 กรกฎาคม 2551